Eisteddfod Goll

[Cerdd agoriadol + Elin Fflur: 'Enfys']
 
Os ’dech chi fel fi, mae’r calendr yn dal
I fynnu fod Steddfod ar ddechrau’r mis hwn,
A pwy ’den ni i anghytuno? Mae’r cyfan, mi wn,
Yn rhyfedd o wahanol, dim pafiliwn tal
 
Na’r un gystadleuaeth, ond mae gynnoch chi sedd,
Ac mae gynnon ni gyngerdd i ddathlu’r ha’.
Does dim Bar Gwyrdd na Phabell Lên, na,
Ond mae hi’n nos Sadwrn, ac mae yma wledd,
 
Ie, gig orau’r flwyddyn – yn un dorf fawr, dewch,
Na, ’se Awst ddim yn Awst heb y cyfle i fwynhau,
’Waeth beth fo’r tywydd, mewn clamp o gae.
Felly, croeso i’r maes, eisteddwch, mwynhewch,
 
Ac anghofiwch heno bob pryder, pob cur,
Trech gair a chân na’r newyddion a’i fraw,
A ble gwell i ddechrau, rhwng haul a glaw,
Na chân dan y lloer? Dyma Elin Fflur …


[Mared Williams a Band Pres Llareggub: 'Synfyfyrio']

Rhwng haul a glaw eleni,
Rhwng ofn a brys a phoeni,
Do, ymlonyddodd cwrs y byd
Am ennyd, a distewi.
 
Glywsoch chi’r trydar hwnnw,
Y corau plu yn galw?
Do, lle bu traffig gwyllt y lôn,
Daeth côr o leisiau berw.
 
Ond oriog yw’r trydarfyd,
Mae’n mynd a dod mewn ennyd,
Gwell heno’r llais sy’n felfed pur
Fel dur – a band pres hefyd.

 
[Monolog i'r egwyl #1]
 
O sŵn eich tai a’r hewlydd
Trowch heno draw i’r meysydd,
I ganol gìg o leisiau braf
Sy’n dathlu’r byd ar hyd yr haf.
 
Ac os yw’r adar heno
’Di mynd i’r coed i glwydo,
Mae gwledd o bell ac agos
Y Steddfod Goll yn aros.

 
[Al Lewis a Glain Rhys: 'Tydi Bywyd yn Berfformans']
 
Pan dawo sŵn y traffig
Fe glywir cân y goedwig,
Pan dawo floeddio’r byd a’i strach
Fe glywir llais y galon fach.
 
Ac ar ein maes ni heno
Mae lle i bob un wrando,
A lle i rannu gwên a gras
A’n traed ar lwyfan o dir glas.
 
Na, ’chawn ni ddim troi at y ffyrdd
I godi peint mewn Bar mawr Gwyrdd,
Ond daw, ymhell o helynt byd,
Dau yma heno i gael te’n y grug.

 
[Iwan ac Aled Huws: 'Dyddiau Du a Dyddiau Gwyn']
 
Cwestiwn: ydi’ch dyddiau chi’n pendilio
Rhwng sicrwydd siŵr a hen betruso?
Rhwng ‘be’ ddaw nesa’?’ ac ‘wn i’n iawn –
Yr un peth eto, yn un cylch llawn.’
 
Mae’n dyddiau ni’n gwrth-ddweud ei gilydd,
Mae’r bach yn fawr a’r hen yn newydd,
Diwrnodau bychain yn hir ymlusgo,
Wythnosau cyfain yn carlamu heibio.
 
Daw’r wawr â chaethiwed bob yn bâr
 gwefr darganfod ein milltir sgwâr,
A dyna sut mae hi’r dyddiau hyn,
Ie, dyddiau du a dyddiau gwyn.

 
[Rhian Lois a John Ieuan Jones: medli o ganeuon clasurol]
 
Yn ôl ddechrau ’leni –
Pwy feddylie,
Y bydden ninne’n treulio
Talp o’n dyddie
Yn cynnal ac yn cadw
Ein perthnase,
Gŵyl a gwaith, cydweithwyr
A ffrindie,
Yn fame, tade, neinie, teidie,
Hwyr a bore,
Mewn sgwarie?
 
Felly sy ore weithie,
Meddan nhw,
Medli o hen wynebe
Yn siarad am y gore,
Ar fy llw.

 
[Elain Llwyd a John Ieuan Jones: 'Pan Ddaw y Gytgan']
 
Tybed, pan ddaw’r argyfwng hwn i ben,
Pan gawn ni agor ein drysau led y pen,
Pan gawn ni eto gwrdd am goffi bach,
Ysgwyd llaw, mân siarad a chanu’n iach,
Pan gawn ni ailgydio’n y sgwrs a adawyd
Fel gwreichion tân ar hen, hen aelwyd,
Tybed a fydd gen i fwy’n gyffredin efo’r gath?
Fyddwn ni’n nabod ein gilydd cweit ’run fath?


[Catrin Finch a dawnswyr Bale Cymru: 'Camau Ymlaen']

Y cyfnod clo: cyfnod culhau. Argyfwng
Rhy gyfyng ei ffiniau.
A rhyfedd, wir, ufuddhau
Mewn tu fewn i’r terfynau.
 
Do, aeth hyn o storm yn normal – aeth byw
Yn beth bach llawn gofal,
Nes crebachu i betryal
Y drws yn y pedair wal.
 
Ie, i fod yn iach, crebachwn ein byd,
Down i ben â’r byrdwn
Yn rasol, a goroeswn
Y galanas atgas hwn.
 
Gwnawn yn llai ac yn lleol – ein byd ni,
Byw dan wŷs a rheol,
A gwnawn ein tai yn dai dol,
Dau fedr yw’n dyfodol.
 
Ond o dro i dro, daw’r awyr – i’n cwrdd
Drwy ddrws cau ein gwewyr,
Un bore mwyn heibio’r mur
Daw i’n co’ fystyn cyhyr.
 
A daw dydd pan fydd, fe wn – yr hual
Yn rhoi, ac ystwythwn
Wedi’r cyfnod hynod hwn:
Dan glo’n y co’ fe’i ceuwn.

 
[Dionne Bennett a Band Pres Llareggub: 'Dacw 'Nghariad i Lawr yn y Berllan']

Dacw ’nghariad yn ffonio am screentime,
Tw rym di ro rym di radl didl dal,
O na bai gen i well wifi,
Tw rym di ro rym di radl didl dal.
Dacw’r tŷ a dacw’r stafell,
Dacw wên fawr drist o hirbell,
Ffaldi radl didl dal, ffaldi radl didl dal,
Tw rym di ro rym di radl didl dal.
 
Dacw ’nghariad yn gaeth i’r unfan,
O, na bawn i yno fy hunan …

 
[Medli o ganeuon sioe gerdd]
 
I fyd sy’n llawn gofidiau – canu’r cur
Yw’n camp, a’n holl feichiau
Yn sŵn un llais sy’n lleihau,
Mewn un llais mae’n holl leisiau.
 
Un llais, ond mae’n lluosi – un llais, ie,
Ond gall ei sain gronni
O’i fewn ein holl ofnau ni,
Un llais dewr yw’n holl stori.
 
Un llef fach, ond daw’r holl fyd – i wrando
Ar fireinder bywyd;
Yn haf ein hofnau hefyd,
Un sioe gerdd yw’r nos i gyd.

 
[Monolog i'r egwyl #2]
 
Uwch y wlad mae’n machludo,
A nogio i lawr fel tân glo
Mae’r haul dros Gymru, a’r haf
Yn oeri heno’n araf …
Ond cyneuwyd caneuon
Heno i oleuo’r ŵyl hon.

 
[Casi Wyn: 'Efaill fy Fflam']
 
Be ’di rhyw faes heb dyrfâu,
A llwyfan heb fonllefau?
 
Ydi, mae’n rhyfedd heddiw
Heb garafáns a heb giw,
 
Heb stondinau llyfrau’n llu,
Na sŵn y sgyrsiau hynny
 
Am ‘ble ti’n aros?’, am blant,
‘Ail heddiw … gest ti lwyddiant?’
 
‘Yma drwy’r wythnos?’ drosodd
A thro! Ond morio’r un modd
 
Y gân a wnawn, gwenwn ni,
Hurio’r haf o’n cartrefi.
 
Mae Steddfodau caeau’r co’
Ynghyn yng nghaeau heno.

 
[Medli o ganeuon Robat Arwyn]
 
Tasen i’n dweud fod ’na gân heb ei chanu,
Neu ddwy neu dair, sa’n dod i hynny,
A tasen i’n dweud fod Brenin y Sêr
Yn yr awyr heno ’fo gwin beaujolais,
Yn cynnau canhwyllau mawr llachar di-ri
Ac yn dweud wrth y brifwyl mai ‘byw fyddi di’;
Tasen innau’n dweud wedyn, er gwaeth, er gwell,
Fy mod i’n eich caru chi i gyd o bell,
Fysech chi’n gofyn wedyn, ‘wel, pwy bia’r gân?’
Ynte’n cydganu’r cyfan hyd yr oriau mân?

 
[Monolog i'r egwyl #3]
 
A’i sŵn coll, mae’r nos yn cau
Amdanom, ond mae doniau’r
Holl sêr a’u lleisiau arian
Yma i dir mud oriau mân
Y nos yn ein cymell ni –
Ar gân tywynnant inni.

 
[Bryn Terfel: 'Anfonaf Angel']
 
Yn nyddiau’n hofnau dyfnaf – a’r oriau
Hirion ar eu tristaf,
Mor oer yw tymor yr haf,
Mor hir ac mor, mor araf.
 
Yn ein gwendid gofidus – nid anodd
Dihoeni’n flinderus,
Hawdd digio neu bwyntio bys
Diobaith yn ddrwgdybus.
 
Nac ofnwn, ymdrechwn dro – yn y nos
Cawn nerth i’n cysuro,
Down drwy’r clwy’r a’r cyfnod clo:
Enwn angylion heno.

 
[Cerdd i gloi]
 
Ydi, mae’r calendr yn dal i fynnu, mi wn,
Fod Steddfod i’w chynnal ar ddechrau’r mis hwn,
Ac mae’r cyfan yn rhyfedd o wahanol o’ch sedd,
Ond mi gawson ni lwyfan, ac mi gawson ni wledd,
Ac mae Awst yn debycach i Awst ’rôl mwynhau,
’Waeth beth fo’r tywydd, mewn clamp o gae.
 
Ond cyn inni ddychmygu troi am adre,
Olrhain ein camau drwy’r maes, a’r llwybre
I gyd mor wahanol yng ngolau’r nos,
Baglu wedyn nôl i’r babell drwy’r ffos
Neu ffymblo’n wirion am allweddi’r car
(Duw ŵyr ble mae hwnnw rhwng y glaswellt a’r tar),
Neu cyn crwydro’n bwrpasol i’r garafán
Dan ddwndwr pell Maes B a’r coesau’n wan,
Does dim ar ôl i’w wneud, a hithau’n ha’,
Ond cydganu’n hapus, a dweud ‘nos da’.

---

Yn sgil gohirio Eisteddfod Genedlaethol Ceredigion 2020, darparwyd arlwy anhygoel ar y radio, ar y teledu ac ar lein ddiwedd Gorffennaf a dechrau Awst. Gofynnwyd imi ysgrifennu'r cerddi hyn ar gyfer rhaglen yr Eisteddfod Goll (Orchard) ar S4C, a ddarlledwyd nos Sadwrn 8 Awst, sef dathliad o ganeuon gan rai o ganwyr a bandiau gorau Cymru. Y briff i mi oedd llunio cyfres o gerddi a fyddai'n gweithio fel dolenni rhwng pob set, gydag argyfwng y coronafeirws ac absenoldeb yr Eisteddfod yn gefndir rhyfedd i'r cyfan, a Ffion Dafis yn cyflwyno pob un ond dwy. Er mor siomedig oedd peidio â chael mynd i'r maes yn Nhregaron, roedd yn fraint cael bod yn rhan o raglen mor arbennig.

---

A series of poems commissioned as links for Eisteddfod Goll (Orchard), an S4C programme that aired on 8 August as part of the channel's brilliant provision in the absence of the 2020 National Eisteddfod.