Daeth ymwelydd o Mwmbái i Aberystwyth echddoe – Sampurna Chattarji, un o lenorion Saesneg mwyaf blaenllaw India. Dwi wedi bod yn ffodus i gydweithio â Sampurna ar fwy nag un prosiect llenyddol ers 2010, ac ry'n ni'n dau bellach yn ffrindiau da. Daeth Sampurna i Aber eleni fel rhan o Gysylltiadau Barddonol India-Cymru, prosiect a drefnir gan Lenyddiaeth ar Draws Ffiniau ac a ariennir gan British Council Cymru a Chelfyddydau Rhyngwladol Cymru. Byddaf i a Sampurna – ynghyd â phedwar pâr arall o feirdd – yn cydweithio yng Nghymru ac yn India gyda'r nod o gyhoeddi cyfres o gyhoeddiadau ym mis Ionawr 2018. Mae'r podlediad isod yn rhoi blas o'n profiadau cyntaf ni yn y prosiect hwn wrth inni droedio strydoedd Aber ar drywydd ysbrydoliaeth drwy law mân mis Gorffennaf …
Byddaf i a Sampurna, ynghyd â phâr arall o feirdd sy'n rhan o'r prosiect – Nicky Arscott a Subhro Bandopadhyay – yn cymryd rhan mewn dau ddigwyddiad yng Nghymru, y naill yn rhan o Ŵyl Hen Linell Bell yn Aberystwyth nos Fawrth 1 Awst, a'r llall yng Nghaffi Alys ym Machynlleth am chwech o'r gloch nos Iau 3 Awst. Byddwn hefyd yn ymweld â'r Eisteddfod Genedlaethol ym Môn. One of India's foremost English-language writers, Sampurna Chattarji, is currently in Aberystwyth as part of the Poetry Connections India-Wales project, organised by Literature Across Frontiers and supported by British Council Wales and Wales Arts International. I'll be working with Sampurna in Aberystwyth over the next few weeks and again in Kolkata later on in the year on a collaboration that will be published as part of a series of publications in January 2018. Four other pairs of poets are also working on similar collaborations as part of this project. The podcast above is a sneak peek at our first steps in this venture, as we begin to navigate poetry on the streets of Aberystwyth under some lovely July drizzle … Both Sampurna and I, along with another pair of poets who are part of this project – Nicky Arscott and Subhro Bandopadhyay – will be taking part in two events in Wales, the first as part of the Far Old Line Festival in Aberystwyth on Tuesday 1 August, and then in Caffi Alys in Machynlleth on Thursday 3 August. We will also be visiting the National Eisteddfod on Anglesey.
0 Comments
Cafodd rhifyn Gorffennaf o bodlediad Clera (ar gael ar SoundCloud ac iTunes) ei recordio yn y Sesiwn Fawr yn Nolgellau. Diolch i'r ŵyl am ei gwahodd ni i fod yn rhan o arlwy'r penwythnos. A diolch hefyd i'n gwesteion arbennig – y gantores Lowri Evans (gyda Lee ar y gitâr) a'r beirdd Elis Dafydd a Gruffudd Antur – am fod mor barod i drafod y berthynas rhwng barddoniaeth a chreu geiriau i ganeuon. Fe gawson ni sgwrs hefyd ag Elis am gyfrol newydd y mae o a Marged Tudur wedi ei golygu, Rhywbeth i'w Ddweud (Cyhoeddiadau Barddas). Fe oleuodd Gruffudd ni i gyd â'r ateb i'w bos diweddaraf ac – ar ôl iddo gofio beth oedd y cwestiwn – fe osododd y pos nesaf hefyd! Hyn i gyd a cherdd newydd gan Jodie Jones – bardd o Gwm Maethlon, nid nepell o Bennal – englyn ar y pryd gan Gruffudd, a llawer mwy.
Bydd y podlediad nesaf yn cael ei recordio'n fyw – gyda gwesteion arbennig – yn y Babell Lên ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol ym Modedern, a hynny ddydd Sadwrn 12 Awst am 1.15 – dewch draw! 1. Pwnco: sut brofiad yw creu cân i'w chanu, ac a yw'n wahanol i'r profiad o greu cerdd i'w chyhoeddi neu ei darllen 2. 12.55 Perfformiad byw gan Lowri Evans o'r gân 'Dyddiau Tywyll Du' 3. 16.50 Yr Orffwysfa: cerdd gan Jodie Jones, 'Blwyddyn o Ysbrydion' 4. 20.35 Pos rhif 5 gan Gruffudd a'i Ymennydd Miniog – rhan 1 5. 29.10 Llinell Gynganeddol Ddamweiniol y Mis 6. 33.15 Pos rhif 5 gan Gruffudd a'i Ymennydd Miniog – rhan 2 7. 34.30 Sgwrs ag Elis Dafydd am y gyfrol Rhywbeth i'w Ddweud 8. 37.55 Y Newyddion Heddiw
July's Clera podcast (available on both SoundCloud and iTunes) was recorded live at Y Sesiwn Fawr in Dolgellau, with special guests singer-songwriter Lowri Evans and poets Elis Dafydd and Gruffudd Antur. It includes a discussion on song lyrics as poetry, a strange case of amnesia and new poetry by Jodie Jones – and much more!
My response below to the Independent Review of Support for Publishing and Literature in Wales (published on 13 June) chimes with much of what has been said recently about this increasingly infamous review. My standpoint highlights issues relating specifically to Welsh-language literature, and Welsh-language poetry in particular. I conclude that the main recommendations of this defective review, if adopted, would be detrimental to literature in Wales. Ar 13 Mehefin, cyhoeddwyd Adolygiad Annibynnol o Gymorth ar gyfer Cyhoeddi a Llenyddiaeth yng Nghymru. Cafwyd ers hynny rai ymatebion i’r adolygiad, a phob un mewn cywair pur feirniadol, yn cynnwys darn gochelgar gan Jasmine Donahaye ar Nation.cymru ac un cignoeth o onest gan Gary Raymond ar wefan Wales Arts Review. Yn fwyaf diweddar, cyhoeddodd Llenyddiaeth Cymru a Chyngor Celfyddydau Cymru ddatganiadau’n bwrw amheuaeth ar ddilysrwydd yr adolygiad. Dyma ychwanegu at y lleisiau hynny, a hynny’n benodol o safbwynt llenyddiaeth Gymraeg, a barddoniaeth Gymraeg yn arbennig. Yr un yw’r casgliad cyffredinol, sef y gallai prif argymhellion yr adroddiad, pe baen nhw’n cael eu rhoi ar waith – sef diraddio Llenyddiaeth Cymru, i bob diben, drwy ddyrchafu cyhoeddi uwchlaw pob gweithgaredd llenyddol arall a throsglwyddo gwaith y corff hwnnw i ofal Cyngor Llyfrau Cymru – wneud fwy o ddrwg nag o dda. Gair yn gyntaf am faterion elfennol. Ni welodd neb yn dda i brawfddarllen y ddogfen hon cyn ei chyhoeddi. Nid yw’r fersiwn Cymraeg ond cyfieithiad herciog o’r fersiwn Saesneg diofal. At hynny, mae’r adolygiad ar ei hyd yn rhyfedd o anghydnaws â’r hyn y mae’n ei ddadansoddi. Ni cheir yma fynegiant eglur na huawdl – un o rinweddau unrhyw awdur gwerth ei halen – nac ychwaith ddylunio o ansawdd. Yn eironig, cyfeirir yn yr adolygiad at ddyluniad llyfrau Cymraeg fel maes sydd wedi gwella dan arweiniad y Cyngor Llyfrau (CLl), ond clod trwsgl o nawddoglyd ydyw sy’n cymharu llyfrau Cymraeg ‘ag enghreifftiau gwell o ddylunio mewn cyhoeddiadau Saesneg’ (tudalen 60). Noder fod dylunio gwael yn rhemp ddigon yn y farchnad lyfrau Saesneg, ond ei fod yn anos ei weld gan mor enfawr yw’r byd hwnnw. Ceir isleisiau annifyr eraill yn yr un cywair yn y mynych gyfeiriadau at y diwydiant cyhoeddi ‘nid nepell oddi wrthym’ (43; ‘just up the road’) yn Llundain, a hynny yng nghyd-destun rhoi cymorth i lyfrau Saesneg yng Nghymru. Druan â Chyngor Llyfrau Cymru yn hynny o beth, ddwedaf i, sydd wedi ei leoli yng Nghymru, o bob man, a hynny yn Aberystwyth ‘ymhell iawn o ddiwydiant cyhoeddi masnachol bywiog Llundain’ (60). Nodir fwy nag unwaith yn yr adolygiad oruchafiaeth amlwg Llundain yn y byd cyhoeddi yn Saesneg, ond un ffaith hollbwysig nas nodir yw bod blaenoriaethau’r byd hwnnw’n sylfaenol anghydnaws â’r hyn a oedd gan Lywodraeth Cymru ei hun mewn golwg wrth gomisiynu’r adolygiad yn y lle cyntaf, sef ‘cefnogi’r diwydiant cyhoeddi a llenyddiaeth yng Nghymru, yn y ddwy iaith’ (15). Ai gormod disgwyl i adolygiad fel hwn nodi’r angen am bolisïau i wrthweithio’r effaith Lundeinig andwyol ar y byd cyhoeddi yng Nghymru, yn hytrach nag eilunaddoli gweisg disglair y brifddinas? Cyfeirir yn yr un gwynt at ddenu ‘awduron adnabyddus fel Ian Rankin … a Griff Rhys Jones’ i wyliau llenyddol annibynnol, fel pe bai hynny ynddo ei hun yn fesur o lwyddiant. Sonnir hefyd am lwyddiant anghyffredin gwasg Canongate yng Nghaeredin, un o’r ychydig weisg y dywedir ei bod wedi ffynnu y tu allan i Lundain, a hynny am iddi gael ei phrynu gan ‘unigolyn cyfoethog iawn a oedd yn gallu cefnogi’r cwmni drwy rai cyfnodau anodd’ (56). Da iawn nhw, ond pa ots i Gymru brin ei noddwyr cefnog? Saif y paragraff cyfan mewn gwagle, heb ymgais i’w glymu’n synhwyrol â’r drafodaeth o’i gwmpas. Os y nod oedd gwneud pwynt ehangach ynghylch cyflwr truenus y nawdd a gynigir i’r byd cyhoeddi yng Nghymru, fe’i methwyd. Ac yn wir fe’i methwyd mewn rhannau eraill o’r adolygiad hefyd, er gwaethaf y ffaith fod y ddogfen wedi ei phupro o bob tu â chyfeiriadau at doriadau cyllid a phwysau ariannol (51, 61, 66, 69, 70, 86, 88). A dilyn y ffigyrau a nodir yn yr adolygiad, gellir cyfrif fod £5.8m o nawdd cyhoeddus yn cael ei roi i lenyddiaeth Gymraeg a Saesneg yng Nghymru drwy Gyngor Celfyddydau Cymru (CCC) a’r CLl. Yn 2016–17, rhoddwyd £2.2m i lenyddiaeth o gyllideb CCC, sef £46.6m, a ariennir drwy gymorth grant Llywodraeth Cymru ac arian y loteri (25). O’r £2.2m hwnnw, rhoddwyd £1.2m drwy law CCC i Lenyddiaeth Cymru (ceir y ffigwr ar dudalen 33, er nodi ffigyrau eraill yn gamarweiniol ar dudalen 30), a £20,000 i Gyfnewidfa Lên Cymru (34). Rhoddwyd £3.6m i’r CLl gan Lywodraeth Cymru (17). Mae’r cyfanswm hwnnw o £5.8m gyfystyr â 0.04% o gyllideb derfynol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2017–18, neu 0.0008% o wariant y Deyrnas Unedig ar gyfer 2016–17. A rhoi’r peth mewn geiriau eraill, pe dyblid y gyfran o nawdd cyhoeddus a roir i lenyddiaeth, ni fyddai hynny, hyd yn oed, ond gyfystyr â 0.08% o gyllideb Llywodraeth Cymru. Mae’r ganran a roir i lenyddiaeth Gymraeg fel rhan o’r 0.04% hwnnw’n llai fyth, wrth reswm. Cyfeirir yn awgrymog yn yr adolygiad at ‘bwysigrwydd cyllid priodol … i hyrwyddo ac annog cyfleoedd arloesol’ (82). Ie wir, beth yn union yw’r cyllid priodol ar gyfer cynnal diwylliant iaith leiafrifol, heb sôn am annog arloesi yn y diwylliant hwnnw er mwyn diddanu ystod eang o bobl o bob oed? Gwneud gwyrthiau â’r hyn yr y’n ni’n ddigon ffodus i’w gael yw’r ateb, fe ymddengys. Cymerer y papurau bro fel enghraifft. Rhoir iddynt lai na £90,000 y flwyddyn gan Lywodraeth Cymru, swm chwerthinllyd o fach ac ystyried mai’r papurau bro, yng ngeiriau’r adolygiad, yw’r ’unig ddeunydd Cymraeg y mae nifer o siaradwyr Cymraeg yn ei ddarllen’, a’u bod yn ‘hanfodol’ (41, 79). Gyda golwg ar Lenyddiaeth Cymru’n benodol (LlC), y cwestiwn sy’n gweiddi’n fud o dudalennau’r adolygiad yw sut yn y byd y mae’r corff hwnnw’n llwyddo i wneud cymaint â chyllideb gymharol bitw o £1.2m? Yn hytrach fe wastrodir LlC – y corff sy’n derbyn y swm lleiaf o nawdd o’r tri a drafodir yma – yn ddidrugaredd er gwaethaf rhestru’n faith ei holl weithgareddau a chyfrifoldebau amrywiol ar dudalennau 29–34. Yn wir, ceir yr argraff nad yw’r adolygiad bob tro’n iawn ddeall yr hyn y mae LlC yn ei wneud – nid ‘Awdur Pobl Ifanc’ yw teitl y swydd a weinyddir gan LlC, ond Awdur Ieuenctid Cymru, a Sophie McKeand yw’r deiliad presennol, nid ‘Sophie McFinne’ (33). Gallaf i fel awdur dystio i bwysigrwydd y gweithgarwch diwyd hwnnw, ac nid eithriad ydw i yn hynny o beth. O’r Her 100 Cerdd i gyrsiau preswyl Tŷ Newydd i gynllun Awduron ar Daith (sydd wedi bod heb gyllid digonol ers blynyddoedd), mae LlC wedi rhoi cyfleon gwerthfawr i mi ac i lawer o awduron eraill er mwyn datblygu gyrfa lenyddol. Rydw i wedi bod yn ffodus i gael cyfleon tebyg gan y CLl a CCC, ynghyd â Chyfnewidfa Lên Cymru, ond mae LlC yn unigryw o ran y cymorth y mae’n ei roi i awduron ifanc ar eu prifiant. Felly hefyd yn achos Tŷ Newydd yn benodol – a drinir, yn rhyfedd ddigon, fel pe bai’n sefydliad er elw (65–6) – sy’n hynod werthfawr yn anad dim o ran y cwrs preswyl i enillwyr yr Urdd a gynhelir yno’n flynyddol. Gyda’i gilydd, mae’r holl gyrff yn darparu cymorth i awduron ar hyd y daith ar fwy nag un platfform. Yn ateb i’r cwestiwn a ofynnir yn yr adolygiad o ran sicrhau budd o gefnogaeth ariannol y llywodraeth – ‘A yw’r cyllid hwn yn cyfrannu at lwybrau talent i awduron?’ (11) – gallaf ateb yn ddiolchgar, ‘ydi’. Ac ystyried y cyfleon amrywiol y mae LlC yn eu cynnig i awduron, rhaid cydsynio’n llawn â phrif gollfarn Gary Raymond ar yr adolygiad, sef fod ei ddiffiniad o lenyddiaeth yn druenus o gyfyng. Er gwaethaf enwi ‘cyhoeddi a llenyddiaeth’ yn nheitl yr adolygiad, y cyntaf o’r ddau’n unig a brisir ynddo. Yn wir, amheuir weithau a oes gan yr adolygiad afael ar yr hyn yw llenyddiaeth. ‘Mae tirwedd llenyddiaeth yn dechrau gyda’r awdur ac yn gorffen gyda’r darllenydd (neu i’r gwrthwyneb)’ (5) – beth yn y byd yw ystyr hynny? Cymerir yn ganiataol drwy’r adolygiad fod pob awdur yn torri ei fol eisiau cyhoeddi, a hynny yn wyneb dadleuon i’r gwrthwyneb gan LlC ynghylch pwysigrwydd cynnal ‘ecoleg’ lenyddol amrywiol (34) a ‘datblygu cynulleidfaoedd’ (64), a’r ffaith nad yw ‘llenyddiaeth yn perthyn i’r llyfr cyhoeddedig yn unig ond y [sic] gellir ei llefaru, ei pherfformio’ (31). Fe’u hanwybyddwyd. Ni ellir gwadu pwysigrwydd cyhoeddi – mae’n allweddol, wrth reswm – ond nid oes dim i’w ennill o anwybyddu’r holl ffyrdd eraill sydd o greu a gwerthfawrogi llenyddiaeth yng nghysgod y byd cyhoeddi. A dyma berygl yr adolygiad o safbwynt nawdd i farddoniaeth Gymraeg. Mae’r adolygiad yn ymfalchïo ar y naill law yn y ffaith fod gan Gymru ‘un o’r traddodiadau llenyddol a llafar hynaf yn Ewrop’ (15), ond ar y llaw arall yn dod i’r casgliad ysgubol nad ‘prif swyddogaeth llenyddiaeth yw cyrraedd cynulleidfaoedd drwy berfformiad’ (73). Dyma ddatganiad rhyfeddol sy’n dadlennu anallu’r adolygiad i roi sylw teg i wahanol rannau o’r byd llenyddol yng Nghymru. A dilyn y farn fod y ‘rhan fwyaf o lenyddiaeth yn cael ei greu [sic] drwy brofiad y darllenydd’ yn hytrach na thrwy ‘ddigwyddiadau llenyddol byw’, mae barddoniaeth Gymraeg ar ei cholled. Y gwir amdani yw bod llawer iawn o farddoniaeth Gymraeg gyfoes yn gweld golau dydd am y tro cyntaf mewn digwyddiadau o bob math ar lawr gwlad, a hynny flynyddoedd lawer cyn i’r farddoniaeth honno gael ei rhoi rhwng dau glawr, os digwydd hynny o gwbl. Mae nawdd ac arbenigedd LlC yn aml yn allweddol o ran cynnal y gweithgarwch hwnnw. Nid bod LlC yn ddifrychau yn hynny o beth – ceir o hyd le i wella, ac nid yw pob menter yn rhwym o weithio – ond mae gwaith y corff o’r hyn lleiaf yn cydnabod yr elfen lafar gref a berthyn i farddoniaeth Gymraeg, ac yn ymdrechu i’w meithrin. Ni waeth beth a ddigwydd yn y dyfodol ar sail argymhellion yr adolygiad hwn neu fel arall, rhaid sicrhau fod y gefnogaeth hanfodol hon i farddoniaeth Gymraeg nid yn unig yn cael ei diogelu, ond ei hymestyn hefyd. Yn wir, mae’r agwedd lafar hon ar farddoniaeth Gymraeg yn ei chynnig ei hun yn naturiol ar gyfer arloesi ar lein, sef un o’r meysydd a archwilir yn yr adolygiad. Ac ystyried fod llawer o gerddi’n cael eu noddi drwy nosweithiau barddol neu gomisiynau achlysurol, dyweder, gellid rhoi mwy o bwyslais ar drosglwyddo’r gwaith hwnnw’n syth i lwyfannau ar lein, naill ai drwy fideo neu bodlediad, neu’n syml gopïau o’r cerddi. LlC yn amlwg yw’r corff mwyaf addas ar gyfer rhoi hynny ar waith. O safbwynt llenyddiaeth yn gyffredinol, gwelir perygl hefyd yn yr argymhelliad dryslyd ar dudalennau 66–7 y dylid cyfuno’r ysgoloriaethau a weinyddir gan LlC â’r grantiau a weinyddir gan y CLl. Mae’r adolygiad yn cymeradwyo’r naill fel system sy’n ‘gweithio’n dda iawn’, ac yn collfarnu’r llall am fod yn ‘aneglur’, ond yn yr un gwynt fe geryddir LlC yn hallt am ei waith yn hynny o beth. Ymhle mae’r gwir, felly? A yw’r cynllun ysgoloriaethau’n llwyddiant ai peidio? A dilyn argymhellion yr adolygiad (83), fe roid yr holl ysgoloriaethau yng ngofal y CLl, gan ddiddymu’r math o ysgoloriaethau a weinyddir yn dda, fe dybir, gan LlC. Go brin fod disgwyl i’r CLl weinyddu’r ysgoloriaethau a weinyddir ar hyn o bryd (yn briodol ddigon) gan LlC, sef rhai a roddir i awduron er mwyn eu galluogi i greu heb iddynt orfod o reidrwydd ymwneud â chyhoeddwr. Nid da gan yr adolygiad y math hwnnw o nawdd, fel y gwelwyd eisoes, ond mae’n allweddol i lenorion nad ydynt â’u bryd ar gyhoeddi yn y dull traddodiadol. Fe ddylid, cyn cloi, gymeradwyo rhai argymhellion sy’n amlwg yn taro deuddeg. Mae’n sicr yn hanfodol fod y byd llenyddol yng Nghymru’n chwarae rhan ganolog yn y gwaith o ddatblygu cwricwlwm newydd CBAC (56, 89). Felly hefyd o ran annog mwy o gydweithio rhwng gwahanol ddisgyblaethau yn y diwydiannau creadigol, o ddarlunio i olygu i ffilmiau (56). Croesawir hefyd yr anogaeth i gyfieithu mwy o lenyddiaeth Gymraeg i’r Saesneg ac i ieithoedd eraill (89). Er gwaethaf hynny, dywedwyd digon eisoes i ddangos diffygion sylfaenol yr adolygiad esgeulus hwn. Gellid dweud llawer mwy, ond rhaid tewi yn rhywle. Ni ellir ond annog yr Ysgrifennydd dros yr Economi i’w anwybyddu a chomisiynu adolygiad newydd yn ei le. Cyhoeddwyd yr erthygl hon ar wefan Wales Arts Review ar 16 Gorffennaf.
Fis Ionawr y llynedd fe es i a chriw o ddaearyddwyr a beirdd ar wibdaith i fynyddoedd yr Elenydd i drafod yr Anthroposen ac i chwilio am ysbrydoliaeth! Mae ffrwyth y daith honno bellach i'w weld ar lein mewn erthygl ar wefan GeoHumanities. Bydd yr hanner can clic unigryw cyntaf ar y ddolen arbennig hon yn tywys y darllenydd at yr erthygl i'w darllen yn rhad ac am ddim. Mae'r erthygl, a gydlynwyd gan Hywel Griffiths, yn cynnwys hanes a chefndir y daith, cerddi Cymraeg a Saesneg gan Hywel, cerdd yn Saesneg gan Gavin Goodwin, stori fer yn Saesneg gan Tyler Keevil, a cherdd yn Saesneg gen i. Mae'r gerdd honno ar gael i'w darllen ar fy ngwefan hi hefyd drwy glicio fan hyn, yn ogystal â cherdd arall yn Gymraeg a luniwyd ar gyfer yr un achlysur. In January last year a group of geographers and poets travelled through the Elenydd mountains to explore the Anthropocene and in search of inspiration. The fruit of our labours can now be read online in an article published in GeoHumanities – free for the first lucky fifty clicks on this link.
The article was written by Hywel Griffiths and includes discussion and background, poems in both Welsh and English by Hywel, a poem in English by Gavin Goodwin, a short story in English by Tyler Keevil and a poem in English by me. That poem can also be read on my website by clicking here, along with another poem in Welsh written for the same project. |
Blog eurig.cymrucerddi | syniadau Archif | Archives
February 2023
Categorïau | Categories
All
|